تنها چند روز پس از خروج روسیه از توافقنامه های که عبور ایمن کشتیهای حامل غلات از دریای سیاه را تضمین می کرد، قیمت گندم در بازارهای جهانی در حال افزایش است و نگرانیها از وقوع بحران جدیدی در مواد غذایی در سطح جهان تشدید شده است.
پس از وقوع درگیری نظامی میان روسیه و اوکراین، قیمت جهانی مواد غذایی بر اساس اعلام سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو)[1] رکوردی تاریخی را ثبت کرد. با شروع این تنش نظامی در ابتدا کشورهای جهان به دلیل کمبود ذخایر استراتژیک با مشکل عرضه محصولات غذایی همراه بودند؛ با تداوم بحران، چالش تامین موادغذایی به وضعیت حادتری تبدیل شد. کمبود کشت غلات و دانههای روغنی به دلیل مینگذاری در اوکراین و اعمال تحریمها بر اقتصاد روسیه به کمبود این اقلام غذایی در سطح جهان دامن زد.
فائو در گزارشی که در ماه مارس 2022 منتشر نمود اعلام کرد که قیمتهای جهانی مواد غذایی در این زمان به دلیل مشکلات عرضه غلات و روغن خوراکی در پی درگیری نظامی روسیه و اوکراین به بالاترین رقم خود در تاریخ رسید. این رکورد در شرایطی ثبت شد که پس از همهگیری کرونا ویروس و تبعات آن بر اقتصاد جهانی، شاخص قیمت مواد غذایی فائو بارها رکوردهای قبلی خود را شکسته بود.
در نهایت به همت سازمان ملل متحد و به میزبانی ترکیه سال گذشته میلادی ابتکار غلات دریای سیاه میان روسیه و اوکراین شکل گرفت. بر مبنای این ابتکار صادرات غلات، سایر مواد غذایی و کود شیمیایی از اوکراین از طریق یک کریدور بشردوستانه دریایی امن از سه بندر کلیدی این کشور شامل چورنومورسک، اودسا، و یوژنی/پیودنیی به سایر نقاط جهان از سر گرفته شد. به این منظور یک مرکز هماهنگی مشترک در استانبول شامل نمایندگان ارشد فدراسیون روسیه، ترکیه، اوکراین و سازمان ملل متحد ایجاد گردید. در طول ۱۲ ماه از عمر این قرارداد، روسیه به حدود ۳۳میلیون تن غلات و دانههای روغنی اوکراینی اجازه خروج داد و در نتیجه قیمت غلات بیش از یک سوم (35 درصد) تحت این ابتکار کاهش یافت.
پس از تصمیم کرملین برای پایان دادن به ابتکار غلات دریای سیاه بین روسیه و اوکراین، روسیه حملات هوایی سنگینی را به انبارهای غلات اوکراین و همچنین زیرساخت های بندری در شهر ساحلی اودسا انجام داده است. در نتیجه گندم صبح روز پنجشنبه در بورس شیکاگو تقریباً 1.5 درصد افزایش داشت، در حالی که قیمت سایر کالاهای کشاورزی مانند سویا، ذرت، کلزا و شکر نیز در حال افزایش بوده است. مسکو هشدار داده است که تمام کشتیهایی که در منطقه دریای سیاه به سمت بنادر اوکراین حرکت میکنند را به عنوان اهداف نظامی احتمالی در نظر خواهد گرفت.
با توجه به ابعاد استراتژیک این رخداد و اهمیت و تاثیر آن بر امنیت غذایی جهانی و به تبع آن امنیت غذایی جمهوری اسلامی ایران، اندیشکده سیاستگذاری غذایی کشتبان، در این گزارش سیاستی جوانب مختلف این موضوع را بررسی کرده است.
ثبت بالاترین قیمت مواد غذایی درتاریخ در پی جنگ اوکراین و روسیه
پس از آغاز درگیری نظامی میان روسیه و اوکراین، قیمت جهانی مواد غذایی بر اساس اعلام سازمان کشاورزی و
غذای ملل متحد فائو رکوردی تاریخی را ثبت کرد. با شروع این تنش نظامی در ابتدا کشورهای جهان به دلیل کمبود ذخایر استراتژیک با مشکل عرضه محصولات غذایی همراه بودند اما با تداوم بحران، چالش تامین موادغذایی به وضعیت حادتری تبدیل شد.
فائو در گزارشی که در ماه مارس 2022 منتشر نمود اعلام کرد که قیمتهای جهانی مواد غذایی در این زمان به
دلیل مشکلات عرضه غلات و روغن خوراکی در پی درگیری نظامی روسیه و اوکراین به بالاترین رقم خود در تاریخ رسیده است.
این رکورد در شرایطی ثبت شد که پس از همهگیری کرونا ویروس و تبعات آن بر اقتصاد جهانی، شاخص قیمت مواد غذایی فائو بارها رکوردهای قبلی خود را شکسته بود. نمودار (1) روند تغییرات شاخص قیمت مواد غذایی فائو را در بیش از سه دهه نشان میدهد.
بنابر اعلام این ارگان متعلق به سازمان ملل متحد، در این بازه زمانی در زیرمجموعه های شاخص قیمت مواد غذایی، قیمت روغن های گیاهی، غلات و گوشت بالاترین افزایش را نشان می دادند، در حالی که شاخص های شکر و لبنیات نیز به میزان قابل توجهی افزایش یافته بودند. در نتیجه ی این رشد قیمت ها، جهان با بحران مواد غذایی روبه رو شد و زنگ های هشدار نسبت به وقوع قحطی در کشورهای فقیر به صدا درآمد.
ابتکاری جهت برونرفت از بحران
با شیوع نگرانی از تشدید گرسنگی در جهان، به همت سازمان ملل متحد و به میزبانی ترکیه ابتکار غلات دریای سیاه میان روسیه و اوکراین شکل گرفت. سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه و الکساندر کوبراکوف، وزیر زیرساخت اوکراین توافقنامه ای را در سال گذشته میلادی امضا نمودند که به موجب آن یک کریدور آبی امن برای کشتی های حامل مواد غذایی و کود از بنادر دریای سیاه، به ویژه غلات اوکراینی از طریق مناطق دریایی تحت کنترل نیروی دریایی روسیه، تسهیل شد.
بر مبنای توافق صورت گرفته صادرات غلات، سایر مواد غذایی و کود شیمیایی از اوکراین از طریق یک کریدور
بشردوستانه دریایی امن از سه بندر کلیدی این کشور شامل چورنومورسک، اودسا، و یوژنی/پیودنیی به سایر نقاط جهان از سر گرفته شد. به این منظور یک مرکز هماهنگی مشترک در استانبول شامل نمایندگان ارشد فدراسیون روسیه، ترکیه، اوکراین و سازمان ملل متحد ایجاد گردید. در طول 12 ماه از عمر این قرارداد، روسیه به حدود ۳۳ میلیون تن غلات و دانههای روغنی
اوکراینی اجازه خروج داد و در نتیجه قیمت غلات بیش از یک سوم ) ۳5 درصد( تحت این ابتکار کاهش یافت، شاید از همین روی است که سازمان ملل متحد تاکید دارد که توافق غلات به نفع مردم سراسر جهان بوده، زیرا محصولات غذایی بیشتری را وارد بازار جهانی کرده و قیمتهای جهانی غذا را کاهش داده است.
خروج روسیه
اگر چه فشارهای بین المللی به خصوص از سوی سازمان ملل متحد در زمینه احتمال بروز قحطی در جهان در پیوستن روسیه به ابتکار غلات دریای سیاه موثر بود اما تضمین کشورهای غربی برای تسهیل صادرات مواد غذایی و کودهای شیمیایی این کشور به اروپا و دیگر نقاط جهان با برداشتن یا کاهش محدودیت هایی مانند محدودیت های واردات، تحریم های ثانویه و محدودیت های بانکی مهمترین دلیل روسیه برای پیوستن به این توافق بود. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه نیز بارها تاکید کرده بود که خواهان پایان تحریم ها علیه نظام بانکی و کشاورزی این کشور است، امری که روسیه مدعی است علیرغم امضای توافق غلات تاکنون محقق نشده و در نتیجه حالا از آن خارج شد.
مسکو بیان میکند سازمان ملل متحد به وعده های خود نظیر اتصال مجدد یک بانک روسی به سیستم بین المللی سوئیفت، بازگشایی مجدد خط لوله آمونیاک و اجازه پهلو گرفتن کشتیهای روسی در بنادر بین المللی، عمل نکرده است.
نماینده دائم روسیه در سازمان ملل در نشست شورای امنیت سازمان ملل متحد بر همین موضوع تاکید نموده و شرط بازگشت ما به ویژه با توجه به اهمیت توافق غلات برای بازار جهانی :(( روسیه به توافق را اجرایی شدن همه اصول توافق دانسته است غذا و برای بسیاری از کشورهای دنیا مخالف این توافق نیستیم و آماده هستیم فرصتی را برای بازگشت به آن در نظر بگیریم، اما تنها تحت یک شرط – اگر همه اصول توافق شده قبلی در مورد مشارکت روسیه در این توافق بدون استثنا به طور کامل مورد توجه قرار گیرد و مهمتر از همه، اجرا شود)).
واکنشهای جهانی
خروج روسیه از این توافق واکنش های فراوانی را به همراه داشته است. آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل بیان کرده (( طرح دریای سیاه به همراه یادداشت تفاهم در مورد تسهیل صادرات محصولات غذایی و کودهای شیمیایی روسیه، راه نجاتی برای امنیت غذایی جهانی و چراغ امیدی در جهان آشفته بوده است)). ینس استولتنبرگ دبیر کل ناتو اقدام روسیه در تعلیق توافق غلات را محکوم کرده و طی سخنانی از گرسنگی به عنوان سلاحی در دست مسکو یاد کرده است :((مسکو با این اقدام به دنبال استفاده از سلاح گرسنگی و توجیه اقداماتش در دریای سیاه است))
لیندا توماس گرینفیلد نماینده آمریکا در سازمان ملل نیز مدعی شده روسیه هیچ دلیل قانونی برای خروج از توافق غلات دریای سیاه ندارد و از این توافق به عنوان ابزاری برای باجخواهی استفاده میکند. رزماری دی کارلو معاون دبیرکل سازمان ملل در امور سیاسی نیز از ضربه به امنیت جهانی غذایی گفته :((اکنون شاهد ضربه بیشتر به امنیت غذایی جهانی بوده ایم)) و هشدار داده :(( موج جدید حملات به بنادراوکراین تأثیرات گستردهای بر امنیت غذایی جهانی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه دارد)).
تحلیل
بدون شک خروج روسیه از این توافق در خدمت منافع نظامی، اقتصادی و سیاسی اش می باشد. اما اتخاذ آرایش جنگی توسط روسیه و حملات شدید علیه زیرساخت های صادرات کشاورزی اوکراینی در دو هفته گذشته، حکایت از ابتکار پیچیده تری از سوی مسکو دارد.
پذیرش دوباره بانک کشاورزی روسیه راسلخوزبانک به سازوکار جامعه جهانی ارتباطات مالی بین بانکی یا همان
سوئیفت ، اجازه واردات قطعات یدکی برای ماشین آلات کشاورزی، و رفع تحریم دیگر دارایی های این کشور از جمله خواسته های روسیه برای بازگشت به توافق می باشند، خواسته هایی که تحققشان با توجه به منافعی که ترکیه، کشورهای غربی و برخی کشورهای در حال توسعه و حتی اوکراین از اجرایی شدن ابتکار غلات دارند و همچنین شرایط اقلیمی حال حاضر جهان و نگرانی ها درباره آینده امنیت غذایی دور از انتظار نیست. شاید از همین روی است که بازارهای جهانی مواد غذایی واکنش محتاطانه ای به خروج روسیه از توافق نشان داده اند.
از سمت دیگر مقامات روسیه هشدار داده اند که شمال غرب دریای سیاه((منطقهای خطرناک )) است،گرچه این هشدارها نیز هنوز آنطور که باید در قیمت های جهانی بازتاب نداشته اند، اما با تداوم حملات نظامی مسکو این وضعیت پایدار نخواهد بود، چرا که اقدامات روسیه صادرات غلات اوکراین را مختل خواهد نمود. ناتوانی اوکراین در انتقال غلات مازادش به بازارهای جهانی، در حال حاضر بخش بزرگی از صنعت کشاورزی و تولید غلات اوکراین را از بین برده است. اوکراین بدون صنعت کشاورزیاش اقتصاد مولدی نخواهد داشت، از طرفی بخش عمدهای از این صنعت در شرق این کشور متمرکز شده و این بخش در اشغال روسیه است. با ادامه روند فعلی، اقتصاد اوکراین رو به نابودی خواهد رفت و قطعه ی دیگری از پازل چند وجهی روسیه تکمیل خواهد شد.
قطعه آخر این پازل و شاید مهمترین آن، نقشی است که روسیه برای خود در حکمرانی جهانی غذا در نظر گرفته
است. واقعیت این است که نوع نگاه روسیه به امنیت غذایی، تقریباً این کشور را از اغلب قدرت های جهانی متمایز میکند.
نظام حکمرانی این کشور معتقد است خودکفایی غذایی برای بقای نظام سیاسی امری حیاتی است. در نگاه ایشان غذا ابزار قدرت سیاسی این کشور است، از همین روی امنیت غذایی برای روسیه یک جز جداییناپذیر در امنیت ملی تلقی می شود .
روسیه دهه ها بر روی بخش کشاورزی سرمایه گذاری کرده و در نتیجه ی این سرمایه گذاری امروز ، سال ها وابستگی این کشور به واردات مواد غذایی، معکوس شده و روسیه توانسته در برابر فشارهای اقتصادی و تحریم های غرب مقاومت نماید. کرملین به خوبی می داند که که سلاح غذایی روسیه از موشک هایش قویتر است و حالا پازلی طراحی کرده که دیگران نیز این حقیقت را بپذیرند.
اواخر خرداد ماه جاری دیمیتری پاتروشف وزیر کشاورزی روسیه در حاشیه نشست اقتصادی سن پترزبورگ گندم اعلام کرد مواد غذایی روسیه به کشورهای دوست صادر خواهد شد:(( گندم روسیه در بازار جهانی مثل سال های گذشته عرضه خواهد شد ولی بر خلاف سال های گذشته تنها برای کشورهای دوست گندم وجود دارد)). روسیه تلاش دارد از یکسو قیمت گذاری این کالای استراتژیک را در دست بگیرد و از سوی دیگر مرزبندی جدیدی در تعریف کشورهای دوست و دشمن ایجاد کند.
1
[1] Food and Agricultural Organization
